Ustawy Komisji Edukacji Narodowej – wystawa MEN na Placu Zamkowym w Warszawie

MEN z Instytutem Historii Nauki PAN wydaje Ustawy KEN. Joanna Kluzik-Rostkowska otworzyła wystawę na ich temat.

Trwają prace nad wydaniem „Ustaw Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczpospolitej przepisanych”.

To będzie pierwsze od 1783 roku, czyli od momentu, gdy Ustawy stały się obowiązującym prawem szkolnym w Rzeczypospolitej, pełne wydanie wraz z tabelami i wzorami.

Jedno z najwybitniejszych polskich dzieł pedagogicznych ukaże się pod koniec tego roku – dzięki współpracy Ministerstwa Edukacji Narodowej (które finansuje wydanie Ustaw) z Instytutem Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk – w trzech językach: polskim, archaizowanym angielskim i archaizowanym litewskim. Zostanie opatrzone wstępem naukowym, objaśnieniami i recenzjami: naukową i językowymi.

W poniedziałek szefowa MEN przedstawiła opracowanie w języku polskim. Joanna Kluzik-Rostkowska na Placu Zamkowym w Warszawie otworzyła też wystawę poświęconą Ustawom. W otwarciu wystawy wzięła też udział prof. dr hab. Kalina Bartnicka, historyk oświaty i nauki, Instytut Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk.

– To bardzo pouczająca lektura. Polecam ją dzisiejszym nauczycielom. Bardzo spodobał mi się fragment: „Nauczyciel niech uważa, co ma mówić, co zamilczeć. Nic nigdy nie mówić w szkole, czego sam jaśnie nie rozumie, na co się nie nagotuje, co by nad pojętność uczniów było. Mówić, odpowiadać grzecznie, przyjemnie do zadośćuczynienia”. I to, co jest bardzo ważne: „Przypomnieć, że z ludźmi rozumnemu sprawa, chociaż z dziećmi sprawa” – powiedziała szefowa MEN.

Komisja Edukacji Narodowej została powołana 14 października 1773 r. przez Sejm Rzeczypospolitej. Była pierwszą w Polsce i w Europie instytucją o charakterze współczesnego ministerstwa oświaty. Ustawy KEN regulowały ogół zagadnień edukacyjnych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Polskie prawo szkolne było nowoczesne, oryginalne i nowatorskie, nie miało wzorów w Europie. Reforma szkolna Komisji Edukacji Narodowej oraz Ustawy KEN wywarły wpływ na kulturę polską, na zachowanie świadomości narodowej w czasie zaborów oraz na polską myśl i praktykę pedagogiczną. To KEN zdecydowała, że językiem wykładowym w szkołach będzie polski. Łacina pozostała w programie tylko jako jeden z przedmiotów szkolnych, nauczany razem z językiem i literaturą polską. To była rewolucyjna decyzja – w miejsce łaciny pozwoliła wprowadzić przedmioty, których dotąd w szkołach publicznych nie nauczano.

Ustawy prezentowały założenia ideowe i cele reformy szkolnej przeprowadzonej przez Komisję i zasady wychowania.

– Dotychczasowy brak tłumaczeń tekstu „Ustaw” na języki obce powoduje, że to jedno z najważniejszych polskich dzieł pedagogicznych nie jest praktycznie znane w świecie – powiedziała Joanna Kluzik-Rostkowska. – Chcemy to zmienić – dodała.

Ustawy ujęły w normy prawa państwowego zakres oraz programy nauczania i kształcenia, egzaminy. Unormowały tok pracy szkolnej, karność szkolną, życie codzienne uczniów i nauczycieli, stosunki szkoły i nauczycieli ze środowiskiem. Określały zasady administracji, sprawozdawczości, nadzoru pedagogicznego i finansowego nad szkołami. Utworzyły nowy stan zawodowy – „stan akademicki”, tj. świecki zawód nauczycielski, przepisały zasady pragmatyki nauczycielskiej, kształcenia i zatrudniania nauczycieli.

Pierwszy raz w dziejach Europy stworzono jednolity w skali całego kraju, państwowy system kształcenia na poziomie średnim („szkoły wydziałowe i podwydziałowe”) i wyższym. Poziom szkoły wyższej reprezentowały jako szkoły główne uniwersytety w Krakowie i w Wilnie. Komisja objęła też opieką szkoły parafialne, czyli szkoły elementarne dla ludu.

Współcześnie reforma szkolna KEN i Ustawy Komisji są niemal nieznane, a więc i niedoceniane w pedagogice europejskiej, mimo, że na przełomie XVIII i XIX wieku miały wpływ i na reformy szkolne w Rosji za Aleksandra I, i na reformy szkolne w Prusach, interesowali się nimi europejscy pedagodzy. O ile wiadomo, tekst Ustaw był tłumaczony, chociaż nie publikowany, na języki francuski i niemiecki, a prawdopodobnie też i na rosyjski. Oryginalny tekst Ustaw KEN w języku polskim jest w zasadzie niedostępny – nie jest obecny współcześnie w europejskich badaniach historycznych nad szkołami i uniwersytetami; na Litwie został zapomniany ze szkodą dla świadomości wspólnego, polsko-litewskiego dziedzictwa kultury.

Zainteresowanie dziejami uniwersytetów w Europie oraz zbliżająca się 250. rocznica utworzenia Komisji Edukacji Narodowej (w 2023 roku) stworzyły okazję przypomnienia Ustaw na Litwie w tłumaczeniu na język litewski, a tłumaczenie i publikacja Ustaw w języku angielskim umożliwi wprowadzenie tego doniosłego kodeksu prawa szkolnego do obiegu naukowego.

Wystawa na Placu Zamkowym jest dostępna dla każdego i bezpłatnie. Postoi tam do 26 października.

10 plansz wystawy

Departament Informacji i Promocji
Ministerstwo Edukacji Narodowej